Ο «γυάλινος πύργος» της διανόησης και τα μολυβένια τείχη του καπιταλισμού-ιμπεριαλισμού

Steven Hawking: Ο «γυάλινος πύργος» της διανόησης και τα μολυβένια τείχη του καπιταλισμού-ιμπεριαλισμού

  Η παρέμβαση του κοσμολόγου Στίβεν Χόκινγκ στην Guardian αξίζει να διαβαστεί ολόκληρη (σύνδεσμος για τη μετάφραση: http://m.lifo.gr/now/world/123794). Δεν αποτελεί τομή στις ήδη διατυπωμένες απόψεις του, αλλά συμπύκνωση της πολιτικής σκέψης που έχει αναπτύξει αρθρογραφώντας τα τελευταία χρόνια. Από μόνη της η επιδίωξη του Χόκινγκ να δομήσει πολιτικό λόγο είναι άξια προσοχής – ειδικά το κίνητρό της: 

«Ως ένας θεωρητικός φυσικός που μένει στο Κέμπριτζ, έχω ζήσει τη ζωή μου μέσα σε μία φούσκα εξαιρετικών προνομίων. Το Κέμπριτζ είναι μια ασυνήθιστη πόλη, με επίκεντρο ένα από τα καλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου. Μέσα σε αυτή την πόλη, η επιστημονική κοινότητα, της οποίας έγινα μέλος στα 20 μου, είναι ακόμη πιο κλειστή. 

Και μέσα σε αυτή την επιστημονική κοινότητα, η μικρή ομάδα των διεθνών θεωρητικών φυσικών με τους οποίους έχω περάσει την εργασιακή μου ζωή μπορεί μερικές φορές να μπαίνει στον πειρασμό να θεωρεί τον εαυτό της ως κορυφή. Επιπλέον, με τη διασημότητα που έχει έρθει με τα βιβλία μου και την απομόνωση που επιβάλλει η ασθένειά μου, νιώθω σαν ο "γυάλινος πύργος" μου να γίνεται όλο και πιο ψηλός».

Η θέση αυτή είναι σε πλήρη αντίθεση με την άποψη που υποστηρίζει ότι η επιστημονική σκέψη διαμορφώνεται ανεξάρτητα από το κοινωνικό υπόβαθρο, πάνω στο οποίο επικάθεται. Θα μπορούσε κάλλιστα η θέση αυτή να χρησιμοποιηθεί χωρίς ενδοιασμούς από εμάς, ακόμα και εάν τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει ύστερα ο Χόκινγκ μας βρίσκουν αντίθετους. 

Αφορμή για την παρέμβαση του Χόκινγκ υπήρξαν οι εξελίξεις του Brexit στη Βρετανία και της εκλογής Τραμπ στις ΗΠΑ. Ο Χόκινγκ αναγνωρίζει ότι η επιχειρηματολογία των ελίτ, στις οποίες εντάσσει με κάποιον τρόπο και τον εαυτό του, δεν έπεισε, για να διαπιστώσει:

«Οι ανησυχίες που υποβόσκουν κάτω από αυτές τις ψήφους για τις οικονομικές συνέπειες της παγκοσμιοποίησης και την επιτάχυνση της τεχνολογικής αλλαγής είναι απολύτως κατανοητές. Η αυτοματοποίηση των εργοστασίων έχει ήδη αποδεκατίσει θέσεις εργασίας στην παραδοσιακή βιομηχανία και η άνοδος της τεχνητής νοημοσύνης είναι πιθανό να επεκτείνει αυτή την καταστροφή θέσεων εργασίας στις μεσαίες τάξεις, με μόνο τις θέσεις μεγαλύτερης ευθύνης, εποπτείας ή τις πιο δημιουργικές να απομένουν. Αυτό είναι αναπόφευκτο, είναι πρόοδος, αλλά είναι επίσης κοινωνικά καταστροφικό.»

Και να καταλήξει παρακάτω ότι: 

«Τώρα έχουμε την τεχνολογία για να καταστρέψουμε τον πλανήτη στον οποίο ζούμε, αλλά δεν έχουμε αναπτύξει ακόμη την ικανότητα να δραπετεύσουμε από αυτόν. Ίσως σε μερικές εκατοντάδες χρόνια θα έχουμε δημιουργήσει ανθρώπινες αποικίες ανάμεσα στα αστέρια, αλλά τώρα έχουμε μόνο έναν πλανήτη και πρέπει να εργαστούμε από κοινού για να τον προστατεύσουμε.»

Πρωταρχικά, σε φιλοσοφικό επίπεδο, το ερώτημα που οφείλουμε να θέσουμε είναι εάν η επιστημονική εξέλιξη οδηγεί από μόνη της και ανεπίστρεπτα την ανθρωπότητα σε εξαθλίωση. Και αν η επιστημονική εξέλιξη και η συνακόλουθη τεχνολογική ανάπτυξη υπέστησαν κάποτε μια δραματική μεταβολή, ποια ήταν τα αίτια που την υπαγόρεψαν; Αν μάλιστα κάνουμε έναν συσχετισμό της πορείας της ανθρωπότητας με τις ιστορικές καμπές του 20ού αιώνα, γίνεται φανερό ότι η σχέση της τεχνολογικής ανόδου με την ανθρώπινη ευημερία δεν διέπεται από καμία άλλη μεταβλητή, πέρα από την ικανότητα των εργαζόμενων μαζών να καθορίζουν την κοινωνική εξέλιξη προς όφελός τους. 

Επιπρόσθετα, η τοποθέτησή μας απέναντι στο προδιαγεγραμμένο ή μη της κοινωνικής εξέλιξης καθορίζει και τη μελλοντική κατεύθυνση της επιστήμης. Αν η ανθρωπότητα έχει εφεύρει την υποδομή να καταστρέψει πολλές φορές τον πλανήτη, δεν έχει την ανάλογη δυνατότητα να την αποτρέψει; Η άποψη ότι μοναδικό όραμα για την ανθρωπότητα αποτελεί η φυγή είναι παραδοχή ότι η υπάρχουσα κοινωνική πορεία είναι μακροπρόθεσμα καταστροφική, άρα κακώς θεμελιωμένη. Η αντίσταση ενός είδους στην εξαφάνιση, η επιδίωξη της αναπαραγωγής αποτελεί ιδιότητα κάθε ζώντος οργανισμού και τον διαχωρίζει από την ανόργανη ύλη. Εάν λοιπόν ο ίδιος ο Χόκινγκ κατατάσσει τον εαυτό του στους «οπτιμιστές» του ανθρώπινου είδους, γιατί του αφαιρεί τη δυνατότητα να επαναθεμελιώσει την κοινωνία του σε νέα, στέρεα βάθρα;

Τέλος, για το ζήτημα της αντικατάστασης της εργασίας από τις μηχανές: Είναι ένα υπαρκτό ζήτημα, όχι πρωτοφανέρωτο στην ιστορία του ανθρώπου. Μορφές ανθρώπινης εργασίας, είτε πνευματικής είτε χειρωνακτικής, πάντα θα αντικαθίστανται από μηχανές. Το κρίσιμο ερώτημα που πρέπει να τεθεί είναι τι συμβαίνει με την ανθρώπινη εργασία που δεν πληροί την αδηφαγία του κεφαλαίου: η εργασία αυτή δεν αντικαθίσταται, αλλά καταστρέφεται, μαζί με τις παραγωγικές δυνάμεις της ανθρωπότητας. Την καταστροφική αυτή διαδικασία δεν την υπαγορεύει η τεχνολογική εξέλιξη, αλλά ο κορεσμός της αγοράς και η συγκέντρωση όλου του πλούτου στα χέρια ελάχιστων καπηλευτών. 

Το άρθρο κλείνει με την προτροπή να επανεκπαιδευτούν οι εργαζόμενοι ώστε να αποκτήσουν νέο ρόλο στην παραγωγή, να αναπτυχθούν οικονομικά οι εξαρτημένες χώρες ώστε οι μετανάστες να μένουν στους τόπους τους και οι ελίτ να προχωρήσουν στην αναδιανομή του πλούτου που έχουν συγκεντρώσει. Αναπαράγει τη θεωρία της «αυτορρύθμισης» του καπιταλισμού-ιμπεριαλισμού, της αναδιανομής του πλούτου και των ρόλων στην κοινωνία – χωρίς να αναγνωρίζει πώς επετράπη στις ελίτ να γίνουν ελίτ και πώς επιβλήθηκε στους εξαθλιωμένους να είναι εξαθλιωμένοι. Όσο οι ίδιες ελίτ συνεχίζουν να κατέχουν τα κλειδιά της πολιτικής εξουσίας, θα συνεχίζουν να χαλιναγωγούν την οικονομία και την επιστήμη. Είναι χαρακτηριστικό της κάθε ελίτ να διατηρεί με οποιονδήποτε τρόπο, αν χρειαστεί και με τη βία, τις προϋποθέσεις που τη συγκρότησαν ως τέτοια.

Περιποιεί τιμή για τον μεγάλο αυτό διανοητή ότι θέλησε να δει πέρα από τα όρια που του έθεσε το περιβάλλον του. Είδε πέρα από τα όρια της προϋπάρχουσας ανθρώπινης γνώσης και συνέβαλε ώστε να διευρυνθεί. Διατήρησε την ανεξαρτησία της σκέψης και των συμπερασμάτων του, δρώντας μέσα σε ένα κλειστό κατεστημένο όπου η θεοκρατία πολλές φορές επιβάλλει περιορισμούς. Όντας για δεκαετίες απομονωμένος από τον κόσμο, έσπασε όχι μόνο κινησιολογικά αλλά και κοινωνικά φράγματα. Κατόρθωσε, σε αντίθεση με εκείνους που δεν το επιδίωξαν, να δει πέρα από την απομόνωση του «γυάλινου πύργου» της διανόησης, τα εκατομμύρια των εξαθλιωμένων – αναλογίστηκε μάλιστα τις δικές του ευθύνες. Δεν κατόρθωσε όμως να δει πέρα από τα μολυβένια τείχη του καπιταλισμού-ιμπεριαλισμού, εκείνους που παλεύουν να γκρεμίσουν τα βάθρα της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο.

Κ.Κ.

Προλεταριακή Σημαία - Αντιλήψεις